*** Pas op: bevat mogelijk spoilers ***
Hoofdstuk 36 is een door mij gemaakte vertaling van de brief die Johan de Witt op 1 november 1665 naar neef Vivien stuurde. De minuut ervan is bewaard gebleven in het handschrift van commies Van den Bosch.[1] De brief staat ook gedeeltelijk afgedrukt in de brievenuitgave van Japikse en Fruin (deel II, p. 146-147). Alleen is daar de eerste alinea over de eerder gestuurde brieven weggelaten. Ik heb die wél opgenomen om te laten zien hoe vaak Johan zijn neef schreef. Meer nog dan we weten, want lang niet alle brieven zijn bewaard gebleven. En van de wél bewaard gebleven brieven is slechts zo’n 15% à 20% gepubliceerd.
Transkribus
Met de vrijwilligers van het Johan de Witt brievenproject zetten we ons in om die ongepubliceerde bronnen te ontsluiten. Veel brieven kunnen al geraadpleegd worden via het Nationaal Archief[2], maar er zijn ook andere manieren, zoals de database van EMLO[3] en onze eigen database op onze eigen site.[4] Voor een ongeoefend oog blijft het nog steeds een tijdrovende kwestie om de brieven te transcriberen én ze te vertalen. Gelukkig is er de laatste jaren software ontwikkeld om 17e eeuwse handschriften te ontcijferen: Transkribus.[5] Het is onze bedoeling om alle nagelaten correspondentie van Johan de Witt via Transkribus leesbaar te maken. Daarover een andere keer meer.
Vertalingen
Ik wil nu de aandacht vestigen op het vertalen, wat ook wel hertalen wordt genoemd. Het is een intuïtief proces, waar je soms keuzes moet maken, die per vertaling kunnen verschillen. Zie de vertaling van de brief van Johanna de Witt op dit blog, de toelichting bij hoofdstuk 20.[6]
De laatste tijd gooi ik 17e eeuwse teksten geregeld door ChatGPT en ik moet zeggen: die vertalingen vallen me vaak helemaal niet tegen. Ik kan het iedereen aanraden die een 17e eeuwse brief wil overzetten naar hedendaags Nederlands. Je krijgt snel begrip van de inhoud. Vooral ook het 17e eeuwse Frans en Engels geven goede resultaten, en vaak binnen een paar seconden. Ik verwacht dat binnen een jaar of vijf al dit soort bronnen bij archieven automatisch getranscribeerd én vertaald zullen worden, met gebruik van AI. Wel een beetje jammer, want uiteindelijk is de puzzel zelf oplossen ook heel leuk.
Voorbeeld: verschillende versies
Hieronder geef ik de versies van de besproken brief weer en heb ik de tekst door ChatGPT gehaald.[7]
Dit is de eerste pagina van de oorspronkelijke brief in het NA:
Dit is een transcriptie op basis van Transkribus[8]:
Naer ’t affgaen van mijne jongste in date den 29e der voorleden maendt is mij wel ter hande gecomen Uw Edelheidts missive van den 25e, daerbevorens gelijck Uw Edele oock uut de mijne van den 27e bespeurt sal hebben, soe dat desselfs missive vanden 18e, 20e ende 23e wel te rechte gecomen waren, maer die vanden 9e ende 13e sijn tot nochtoe vermist.
Het schijnt dat het Godt Almachtich niet en belieft de navale machten van Engelandt ende van dese Staet dit jaer den anderen meer te laeten ontmoeten, maer selfs over beijde de natiën Sijne rechtvaerdig straffen blijckelijck te treffende, slaende de eene met pestilentie ende de andere met storm, verstroyinge ende verlies van schepen , mitsgaeders noch daarenboven met eene sieckte in de vlote, die de menschen aenstonts krancksinnich maeckt ende al verscheyden door ijlhooffdicheydt heeft doen buytenboort springen, wysende alsoo als met de vinger aen, dat wy ten wederzyden wel sullen doen de vrede by alle mogelycke middelen te bevorderen, gelijck van de zyde van Nederlandt altijdts is geschiedt. Ende daerrinne, mijns oordeels, alsnoch voorsichtelijck wordt gecontinueert door ’t affsenden van een habiel persoon, in stillicheijdt onder decksel van over wisseling van gevangenen te handelen. Ick wil hoopen en Godt Almachtich bidden dat het sijne goede geliefte moge sijn het selve loffelijck voornemen met eene goede uutcomste te begenaedigen, maer de Vrede in Engelandt – publycqelijck ende met een esclatt voor den wereldt te gaen naerjaegen dunct mij dat, naer ’t humeur van selve natie, van seer quaede (operatie soude wesen)…
Dit is een vertaling door ChatGPT van bovenstaande tekst:
Na het versturen van mijn jongste op de 29e van de vorige maand heb ik Uw Edelheids brief van de 25e ontvangen. Zoals Uw Edelheid ook uit de mijne van de 27e zal hebben opgemerkt, zijn Uw brieven van de 18e, 20e en 23e correct aangekomen, maar die van de 9e en 13e zijn tot nu toe vermist.
Het lijkt erop dat het God Almachtig niet behaagt de zeemachten van Engeland en deze Staat dit jaar elkaar te laten ontmoeten, maar in plaats daarvan beide naties Zijn rechtvaardige straffen oplegt. Hij slaat de ene met pestilentie en de andere met storm, vernietiging en verlies van schepen, en bovendien met een ziekte in de vloot die de mensen onmiddellijk krankzinnig maakt en al verschillende personen door waanzin overboord heeft doen springen. Dit wijst erop dat wij aan beide zijden goed zouden doen om de vrede met alle mogelijke middelen te bevorderen, zoals Nederland altijd heeft gedaan. En hierin, naar mijn mening, wordt nog steeds voorzichtig gehandeld door het sturen van een bekwame persoon, in stilte en onder het voorwendsel van een uitwisseling van gevangenen te onderhandelen. Ik hoop en bid tot God Almachtig dat het Zijn wil moge zijn dit lovenswaardige voornemen met een goede uitkomst te zegenen. Maar om de vrede in Engeland publiekelijk en met veel ophef na te streven, lijkt mij, gezien het karakter van die natie, een zeer slechte zet te zijn.
En dit is de vertaling die ik in Buat heb afgedrukt:
Mijnheer,
Na het versturen van mijn laatste brief de dato 29 oktober heb ik uw brief van 25 oktober in goede staat ontvangen, zoals u waarschijnlijk hebt begrepen uit mijn brief van 27 oktober. De brieven van 18, 20 en 23 oktober zijn aangekomen, maar die van 9 en 13 blijven tot op heden vermist.
Het lijkt erop dat God Almachtig niet wil dat de vloot van Engeland en die van ons elkaar dit jaar nog treffen. Hij straft beide naties: de ene met de pest en de ander met storm, verlies van schepen en een ziekte die de mensen op de vloot bijna krankzinnig maakt. Al verscheidene mannen zijn met ijlkoortsen overboord gesprongen. Het lijkt alsof Hij beide zijden wil vermanen om met alle mogelijke middelen de vrede te bevorderen – wat overigens altijd al ons streven was. Daarom lijkt het mij goed om een bekwaam persoon, zonder ophef, voorgevend te willen praten over een gevangenenruil, de onderhandelingen te laten voortzetten. Ik hoop en bid God Almachtig dat het Hem zal believen dit loffelijk voornemen te belonen met een goed resultaat.
Maar het moet discreet, want openlijk de vrede met Engeland nastreven zou, volgens mij, meer kwaad dan goed doen…
Jean-Marc van Tol,
12 juli 2024.
[1] Zie https://buat.substack.com/p/buat-hoofdstuk-28
[2] https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/zoekhulpen/briefwisseling-van-johan-de-witt-1653-1672
[3] http://emlo-portal.bodleian.ox.ac.uk/collections/?page_id=907
https://johandewitt.nl/?page_id=111
https://www.transkribus.org/
[7] Ik heb hier en daar wat moeten verbeteren, het is nog niet volmaakt.
[8] ChatGPT had alleen moeite met het woord ‘affgaen’, dat hij vertaalde als ‘overlijden’, maar dat foutje kon ik er zo uithalen. Ik gaf als opdracht: “Vertaal naar hedendaags Nederlands:”